Siła wyższa w stanie epidemii

Zgodnie z łacińską paremią – pacta sunt servanda – umów należy dotrzymywać. Co jednak w sytuacji, gdy wywiązanie się ze zobowiązań umownych, mimo dobrej wiary danej strony, napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, wywołane przez okoliczności, których nie sposób było przewidzieć? Czy każde niewykonanie zobowiązania wiązać się będzie z odpowiedzialnością odszkodowawczą dłużnika? Czy panujący obecnie stan epidemii można kwalifikować jako siłę wyższą?

Siła wyższa jako przesłanka uchylenia się od odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika

W pierwszej kolejności wskazać należy, że zgodnie z art. 471 Kodeksu Cywilnego dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Wspomniany przepis statuuje reżim odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika na zasadzie winy. Konsekwencją takiego ujęcia kontraktowej odpowiedzialności dłużnika jest konkluzja, iż może on zwolnić się z odpowiedzialności poprzez wykazanie okoliczności, która była przyczyną wykonania lub niewykonania zobowiązania, za którą on nie odpowiada. Szczególną okolicznością tego rodzaju może być wspomniana na wstępie siła wyższa.

Z uwagi na fakt, iż siła wyższa jest pojęciem niedookreślonym nie posiada ona swojej prawnej definicji. W literaturze prawa cywilnego powszechnie przyjmuje się, iż siła wyższa stanowi zdarzenie zewnętrzne, którego skutków nie da się przewidzieć ani też im zapobiec, przy czym wymaga się, aby wszystkie te cechy występowały łącznie. Zatem analizując czy w danej sprawie mamy do czynienia z siłą wyższą, należy sprawdzić czy zostały łącznie spełnione 3 przesłanki:

1. wystąpienie zdarzenia o charakterze zewnętrznym,
2. skutków takiego zdarzenia nie dało się przewidzieć,
3. skutkom zdarzenia zewnętrznego nie dało się zapobiec.

Przed dokonaniem powyższej analizy należy uwzględnić charakter relacji występującej między stronami umowy. Jeżeli jest to umowa o charakterze dwustronnie profesjonalnym – obydwie strony zawarły ją w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej – to przy ocenie spełnienia 3 przesłanek wystąpienia siły wyższej zgodnie z art. 355 § 2 Kodeksu Cywilnego stosuje się podwyższony standard należytej staranności z uwagi na zawodowy charakter wykonywanej działalności.

Stan epidemii a siła wyższa

W dniu 20 marca 2020 roku Minister Zdrowia w drodze rozporządzenia ogłosił na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stan epidemii w związku z zakażeniami wirusem SARS-CoV-2. Konsekwencją wprowadzenia stanu epidemii, a wcześniej stanu zagrożenia epidemicznego, jest czasowe zamknięcie wszelkich placówek edukacyjnych (dokonane osobnym rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 marca 2020 roku), zakaz międzynarodowego transportu kolejowego i lotniczego oraz czasowe ograniczenia prowadzenia określonych rodzajów działalności gospodarczej. Czy obecny stan epidemii można kwalifikować jako siłę wyższą pozwalającą na uchylenie się przez dłużnika od odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie umowy? Odpowiedź brzmi: to zależy.

Po pierwsze sam fakt pandemii wirusa SARS-CoV-2 nie jest wystarczający dla uznania, iż w stosunkach gospodarczych na terenie kraju wystąpiła siła wyższa. Aby to miało miejsce, muszą się pojawić istotne okoliczności natury faktycznej lub prawnej uniemożliwiające lub znacznie utrudniające dłużnikowi wykonanie zobowiązania.

Po drugie wprowadzenie najpierw stanu zagrożenia epidemicznego, a potem stanu epidemii również nie oznacza, iż automatycznie mamy do czynienia z siłą wyższą. Wynika to z faktu, iż mimo ogłoszenia rzeczonych stanów quasi-nadzwyczajnych (nie będących stanami nadzwyczajnymi w rozumieniu art. 228 ust. 1 Konstytucji RP) wciąż istnieje prawna możliwość prowadzenia działalności gospodarczej nieobjętej wyżej wymienionymi ograniczeniami.

Możliwość powołania się na siłę wyższą w praktyce

Zgodnie z przepisami wyżej powołanego rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie ogłoszenia na obszarze RP stanu epidemii zostały ustanowione czasowe ograniczenia prowadzenia działalności m.in. w zakresie gastronomii (z pewnymi wyłączeniami), organizacji imprez, turystyki, sportu, rekreacji i rozrywki, działalności kulturalnej oraz działalności handlowej i usługowej w obiektach handlowych o powierzchni sprzedaży powyżej 2000 m² (z wyłączeniem handlu towarami i usługami pierwszej potrzeby). Pamiętać również należy, ze na skutek Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 marca 2020 roku w sprawie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 zamknięte zostały wszystkie placówki kształcenia, w tym niepublicznie placówki kształcenia ustawicznego, a co za tym w dużej mierze niemożliwym stało się prowadzenie prywatnej działalności edukacyjno-szkoleniowej. Jest to zatem sytuacja, w której przepisy powszechnie obowiązującego prawa zakazują prowadzenia określonych rodzajów działalności gospodarczej – wprost lub poprzez uniemożliwienie jej prowadzenia w zdecydowanej mierze. W branżach objętych wskazanymi zakazami należałoby poważnie rozważyć możliwość powołania się na siłę wyższą.

Nadto z analizy sytuacji obecnie panującej na rynku wynika, iż jest wiele podmiotów gospodarczych, które mimo istnienia prawnej możliwości prowadzenia działalności napotykają jednak przeszkody o charakterze faktycznym, które w zdecydowanej mierze utrudniają lub uniemożliwiają prawidłowe i terminowe wywiązywanie się ze stosunków umownych. Mogą to być takie przeszkody jak gwałtowny spadek popytu na określone towary i usługi, nagłe braki kadry pracowniczej związane ze skorzystaniem z uprawnień dot. opieki nad dziećmi ze względu na zamknięcie szkół czy też przymusowa kwarantanna. Mimo iż w takich przypadkach prawidłowe powołanie się na siłę wyższą jest nieco trudniejsze, warto jednak rozważyć taką możliwość.

Pamiętać przy tym należy, że z uwagi na szczególny charakter siły wyższej oraz potencjalną brzemienność w skutkach niewłaściwego uchylenia się od zobowiązań umownych każdy przypadek należy poddać indywidualnej ocenie z uwzględnieniem wszystkich okoliczności danej sprawy.

Siła wyższa nie stanowi prawnego panaceum na kryzysową sytuację wywołaną pandemią wirusa SARS-CoV-2. Przy spełnieniu wskazanych wyżej przesłanek w określonych okolicznościach może się jednak okazać rozwiązaniem niezwykle pomocnym dla bardzo wielu podmiotów gospodarczych.

Jeżeli chcą Państwo skorzystać z pomocy prawnej – zapraszamy do kontaktu.

Bartłomiej Gręda

Aplikant radcowski